Stawizny teksta

Serwis prezentěrujo historiski tekst: dolnoserbske wudaśe biblije z lěta 1868, kótarež ma swóje stawizny. Nowy Testament bazěrujo do dalokeje měry na pśełožku Fabriciusa (1709), Stary Testament na translaciji Fryca (1796). Wobej teksta jo Šyndlaŕ 1821 resp. 1822 (NT) a 1824 (ST) wótnowotki wudał. Pśi tom jo – mimo pšawopisa – pó źěłach teke rěc pśełožka modificěrował. Toś te změny koncentrěruju se na NT, mjaztym až pśełožk Fryca jo pśisamem bźez změnow se pśewzeł. Nowy Testament jo 1860 hyšći raz pśeźěłał Tešnaŕ.

Na dotychměst slědnem wudaśu cełeje biblije su pón byli wobźělone wšake fararje: Hausig w Gołkojcach, Albin w Górjenowje, Šadow w Małych Dobrynjach, Broniš w Lutolu (pózdźej w Chóśebuzu), Pank w Skjarbošcu (pózdźej w Lipsku), Tešnaŕ w tencas nimskej wósaźe Nieda blisko Zgórjelca. Nejskerjej jo teke Chóśebuski archidiakon a wušy faraŕ Buršaŕ se za nowe wudaśe biblije angažěrował. Teke toś te wósobiny su w swójej rewiziji rěc Frycowego pśełožka Starego Testamenta lěbda změnili, což pokazujo, až su měli jogo statk za pó rěcy mejstaŕski.

Za wudaśe biblije 1868 jo se nałožował tencas nowy pšawopis, ako jo poměram w dolnoserbšćinje derje wótpowědował, mjaz drugim jo kradu rozeznawał mjazy š (ẜch) a ś (ſch), ž (ž) a ź (ż), ł a l atd.

Nastawanje digitalneje edicije

Biblija z lěta 1868 jo jaden z centralnych tekstow dolnoserbskego pismojstwa. Knigły su pó rěcy a pšawopisu na nejwušem niwowje swójogo casa. Pśez wusoki prestiž Swětego pisma jo měło wudaśe biblije zrazom wósebny wliw na wuwijanje pisneje rěcy. Zdigitalizěrował jo se tekst južo 2005. Wuměnjenje za ediciju pak jo była korektura, kótaraž jo se mógała glědajucy na wobměru źěła pśewjasć akle 2015/2016 w kooperaciji z dobrowólnikami. Za to jo wótpisk pismik pó pismiku se pśirownował z originalneju, śišćaneju wersiju. Notne korektury su se pśenjasli do zakładneje dataje. W njej jo se pśewjadła strukturelna anotacija: Markěrowali su se zachopjeńki knigłow a kapitlow, werše, nadpise, pokazki atd. To jo był zakład za to, až něnto wužywaŕ serwisa móžo z pomocu hyperlinkow a drugich srědkow nawigacije lažko pśiś na žyconu poziciju w teksće, až mógu se take jadnotki useroju pśijaznje pokazaś a až wšake městna w teksće mógu byś z pomocu linkow zwězane.

Aby se mógało pśešaltowaś mjazy póbitowanymi ortografiskimi wersijami teksta (pśir. wótstawk »Pśistupne wersije«) jo se wušej togo wobźěłała a pśiměriła datowa struktura bibliskego teksta. Glědajucy na žyconu móžnosć pytanja w bibliskich tekstach, su se dodatnje pśiměrili struktury za indeksěrowanje we wobyma pisańskima wariantoma.

Na kóńcu jo se projektěrowała a implementěrowała webowa aplikacija za prezentaciju a pśepytowanje datow w seśi.

Wobźěłowanje projekta z boka Serbskego instituta

• Fabian Kaulfürst (cełkowny koordinator, koordiněrowanje korekturow, napóranje wersije w źinsajšnem pšawopisu)
• Marcin Szczepański (techniski koncept a realizěrowanje, wobźěłanje datow, programěrowanje, digitalizacija originalnego pisma)

Kooperacija

Korekturu spócetnego wótpiska su pśewzeli pód koordinaciju Serbskego instituta dobrowólniki Spěchowańskego towaristwa za serbsku rěc w cerkwi z.t. (pśir. wótstawk »Korektura wótpiska«). Toś to towaristwo jo teke financěrowało dodatny wótpisk bibliskich pokazkow, kótarež su se wuwóstajili pśi spócetnem digitalizěrowanju 2005. We wobłuku kooperacije jo Serbski institut pśewóstajił towaristwoju pśekorigěrowany wótpisk a wersiju w normalizěrowanem pšawopisu, kótarejž stej słužyłej towaristwoju ako zakład za samostatne, pó źěłach modificěrowane edicije.

Korektura wótpiska

Pśi korigěrowanju wótpiska originalnego teksta su se angažěrowali: Lothar Burchhardt, Margot Hašcyna, †Michał Kuryłłowicz, Hartmut S. Leipner, Werner Měškank, Christiana Piniekowa, Anna M. Šulcojc

Pśistupne wersije

Portal dolnoserbski.de pśistupni tekst biblije 1868 na tšoju wašnju:

• Prědna wersija jo dokradny wótpisk śišćaneje wersije w spócetnym pšawopisu, kótaraž prezentěrujo se w originalnem pismje. Za to jo było notne zdigitalizěrowaś originalny font biblije: Jadna se pótakem wó dokradnu retrodigitalizaciju fonta, kótaryž jo se w swójom casu wužywał za śišć serbskeje biblije. Toś ten unicodowy font wopśimjejo wšykne pismiki, ako w teksće biblije z lěta 1868 wustupuju.
• Druga wersija jo z prědneju identiska, prezentěrujo pak se z łatyńskim fontom, pismo njejo pótakem frakturne.
• Tśeśa wersija prezentěrujo originalny tekst w źinsajšnej ortografiji. Dokradnjejše informacije wó toś tej warianśe namakajośo spózy.

Wudaśe w źinsajšnem pšawopisu

Historiski śišć biblije 1868 ma ortografiju, kótaraž wót źinsajšneje kradu se wótchyla. Wobej pšawopisnej systema stej do dalokeje měry konsekwentnej. Weto njejo było lažko, spócetny tekst ortografiski »znormalizěrowaś«. Někotare zakładne transformacije su se dali powšyknje dosć lažko pśewjasć:

• ſch → ś: ſchi → śi
• ẜch → š: ẜcheł → šeł
• z → c: zo → co
• ß → s: ße → se
• cż → ć: ſcżo → sćo
• ż → ź: żo → źo
• ṙ → ŕ: kuṙ → kuŕ
• ė → ě: wė → wě atd.

Pśi wšakich drugich wótchylenjach mjazy pšawopisoma jo se dejało dokradnjej glědaś. Dokradne pśedstajenje wšyknych wósebnosćow njamóžo se na toś tom městnje pódaś. Togodla slěduju jano někotare wažnjejše pśikłady:

Wóznamjenjenje měkosći (palatalnosći) konsonantow jo se w originalnem teksće stało cesto z pomocu dypka nad konsonantom: ẇele, ſnaṁeṅa, żeṅ, kuṙ, ßłyṅzo. Južo toś te pśikłady pokazuju, až za korektnu transformaciju do źinsajšnego pšawopisa jo było notne glědaś na wšake pozicije: Pśed wokalami jo dypkowany konsonant se narownał z njedypkowanym + j: wjele, znamjenja, na kóńcu słowa stej se narownałej ṅ, ṙ z ń, ŕ: źeń, kuŕ. To samske płaśi za poziciju pśed dalšnym konsonantom: słyńco.

Grafem ſ móžo w spócetnej ortografiji stojaś za źinsajšnej pismika s, z. Wětšy part rozsuźijo pśi tom kontekst:

• ſ pśed wokalom → z: ſa, ſe → za, ze
• ſ pśed spiwnym konsonantom → z: ſbožo, ſmakaſch → zbóžo, zmakaś
• ſ pśed njespiwnym konsonantom → s: ſpaſch, ſtatk → spaś, statk

W originalnem teksće wustupujuce s, kótarež wustupujo jano na kóńcu słowa abo wěstych morfemow, móžo tejerownosći stojaś za z, s. W tom paźe pak za wětšy źěł njejo było móžno konkretny grafem na zakłaźe konteksta pśirědowaś. Jadnotliwe pady su se dejali separatnje rozwězaś, na pśikład pſches, ros-, Knės → pśez, roz-, Kněz, ale was, nas → was, nas.

Za dalšne slěźenje zajmne su pady, ako su wóstali wušej pó pśewjeźenju zakładnych transformacijow. Toś te słowa pokazuju na wšaki pśistup wobeju pšawopisowu. Źož źinsajšna ortografija jo wěcej pśichylona tomu, aby se pisało pó póchaźe (etymologiji) słow, jo staršy pšawopis skerjej se měł pó wugronu. Za to daś dosegatej pśikłada: 1. W słowach ako wšo, wrjos, wron jo zachopne w normalnje nime, pišo se źinsa jano z etymologiskich zawinow. W staršem pšawopisu pišo se teke konsekwentnje ẜcho, ṙoß, ron. Źož pak se to w weto wugranja, ga se teke w bibliji 1868 pišo: nawẜcho, wewẜchoſcż → na wšo, wewšosć. 2. Kupka šć w źinsajšnem pšawopisu wugranja se [ɕt͡ɕ], nic [ʂt͡ɕ]. Spócetna ortografija biblije pišo toś konsekwentnje hyſchcżi, ſchiſchcżi atd.

Pśi transformaciji jo se powšyknje kradu na to źiwało, aby se originalna rěc biblije wobchowała. Jadna se wědobnje wó ortografiske wobźěłanje, nic wó wobźěłanje rěcy ako takeje. Togodla namakaju se w teksće teke formy ako zaspiwašo, wubluwašo (město zaspiwa, wubluwa) abo kusy (město kuse), kótarež njewótpowěduju pisnej rěcy. Jano w mało padach su se změny pśewjadli, kótarež pśesegaju ortografiski wobcerk. Pśi tom jadna se wětšy part wó fonetiske dialektalne zjawy, ako su se w śišću biblije 1868 wótbłyšćowali. Mjaz drugim su se narownali formy ako buſch, muſch, kótarež wustupuju w śišćanem teksće pódla byſch, myſch z byś, myś, kermuẜch- z kjarmuš-, knini z kněni. Rozsuźenje za formy, kótarež se makaju z pisneju rěcu, drje wólažcyjo wužywarjeju internetowego wudaśa intuitiwne pytanje. Wušej togo jadna se cesto dosć wó zjadnotnjenje w spócetnem teksće wustupujucych wariantow. Pśez jadnoru móžnosć pśešaltowanja do prezentacije originalnego pšawopisa jo originalna rěc serbskeje biblije weto kuždy cas pśistupna.

W originalnem wudaśu biblije 1868 pismik ó njewustupujo. Wón jo se pśi transformaciji do nowego pšawopisa na wótpowědnych městnach zasajźił. W spócetnej ortografiji wužywanej kupce hu-, ho- stej se pó źinsajšnych pšawopisnych regulach narownałej z wu-, wo-/wó-.

Za pśewažnje awtomatisku konwersiju komplicěrowane jo gromaźe- abo roztylapisanje słow. Na toś tom pólu historiski a źinsajšny pšawopis na wjelich městnach wšako póstupujotej. Nejcesćej jo było móžno, w takich padach transformaciju korektnje pśewjasć. Pśikład za to jo górjejce wobspomnjone nawẜcho, kótarež jo se změniło na na wšo. Jo pak móžno, až w někotarych wósebnych padach njeadekwatne formy wustupuju. Tak eksistěrujotej w źinsajšnej pisnej rěcy wewšom a we wšom. Awtomatiske rozeznawanje wobeju njejo tuchylu móžne. Glědajucy na masu pśeźěłanych datow jo móžno, až manuelna korektura na někotarych městnach njejo se wuwjadła. Pódobnje jo z wjelikim a małym pisanim wšakich słow. Drobne wótchylenja wót źinsa płaśeceje normy su se dejali ako kosty normalizěrowanja z pomocu kradu wobšyrnych kompjuterowych skriptow akceptěrowaś. Manuelne pśepisowanje by se pominało wěcej casa. Wušej togo jo wócakowaś, až manuelnje napórany transkript by był mjenjej jadnotny, ceło wótglědajucy wót rizika tipowańskich a drugich »luźecych« zmólkow.

Ako problem pśi transformaciji originalnego teksta do źinsajšnego pšawopisa su se wopokazali mjenja. Regule jich pisanja se daniž w starej, daniž w nowej ortografiji cesto njemakaju z pisanim serbskich słow. Dokulaž njejsu byli mjenja a wót nich twórjone słowa w teksće ekstra markěrowane, njejsu se mógali separatnje normalizěrowaś. To jo w někotarych padach dowjadło k nježyconym rezultatam, kótarež su se dejali manuelnje dalej wobźěłaś.

Pśi normalizěrowanju potencielnje móžne zjadnotnjenje wariantow samskego mjenja njejo se pśewjadło. To by se pominało wósebne znaśa na pólu starych rěcow a bibliskich wědomnosćow.