Pokazki za wužywanje portala – pśecytajśo je sebje zaprědka

Co te mjenja gronje, kaki jo jich wóznam? To jo pšašanje, ak jo Was nejskerjej na toś ten bok pśiwjadło. Zapšawym jo wóno wopaki stajone, pśeto wóznam mjenja jo w wědomnostnej mjenjowěźe (onomastika) něco drugego ako wóznam słowa, z kótaregož to mě jo něga nastało. Co ga pón? Wó což na tom boce źo, jo etymologija mjenjow, jich rozkłaźenje abo interpretacija.

Mjenjowědnu literaturu móžomy pśirownaś z gójcoweju wopowěsću – ta sama ga se njerozmějo lažko, dokulaž jo myslona za kolegi a nic za pacienty. Mjenjowědna literatura jo rowno tak komplicěrowana – pśeto wóna jo spisana pśedewšym za wědomnostniki. We tom portalu pak wopytujomy wěźenje na pólu mjenjow wopisaś w pśistupnej formje, lažko k rozměśu. To pomina se wótergi zjadnorjenja, což snaź wědomnostnikow w kuždem paźe njespokoj.

Rozkładujomy mjenja we cełem – stakim nic jano wóne słowko, z kótaregož dane mě jo se zaprědka stwóriło (zakładne słowo), ale teke, kak a dla cogo jo se to stało – jolic až dajo se to źinsa hyšći zbadaś.

K tomu smy wuźěłali modularnu strukturu. Kak wóna funkcioněrujo a dla cogo pśi wšakich mjenjach móžośo cytaś te same sady, to zgónijośo how.

Dotychměst su te mjenjowe artikele jano prototypy. Z małkeju licbu wubranych serbskich městnych a familijowych mjenjow (jadnab 150) smy wutestowali, lěc naš koncept funkcioněrujo. Na rozšyrjenju se dalej źěła, ale to buźo hyšći radny cas traś, nježli wšykne dolnoserbske mjenja budu how rozkłaźone.

Co „dolnoserbske mě” kradu jo, to njedajo se pśecej lažko definěrowaś. Howko pak njejźo wó tu jadnu samu pšawu a wótšu definiciju, ale skrotkim wó wóne městne a wósobowe mjenja, kótarež se nałožuju w serbskej rěcy za městnosći a luźe w Dolnej Łužycy. Wóni pak su wusko zwězane ze swójimi w nimskej rěcy wužywanymi wótpowědnikami a njedaju se wót nich źěliś. Togodla se rozkłaźo kuždy raz cełe pomjenjenje, za kótarež eksistěrujotej dwě formje: serbska a nimska.

Droga, pó kótarejž wědomnosć mjenja rozkładujo, jo žurna, wósebnje gaž źo wó městne abo sedlišćowe mjenja. Jeje metody su tudy krotko rozkłaźone. Rěcnu historiju rekonstruěrowaś jo młogi raz śěžko, pśeto jano mało žrědłow a dokładow serbskeje rěcy z ranych casow a ze srjejźowěka jo se wuchowało (wěcej k tomu how). Za toś ten portal smy wuzwólili lažčejšu drogu: Rozmjej, serbske městne abo sedlišćowe mjenja, kótarež su za wětšy źěł w ranem abo wusokem srjejźowěku nastali, pomjeniju se nejlěpjej staroserbske. Familijowe mjenja pak su se wuwili akle pózdźej, we nowem casu, tak až jich zakład jo južo dolnoserbski.

Kak se pišu staroserbske mjenja, wósebnje dla cogo stoj pśi nich gwězdka (*), to jo how rozkłaźone. Chtož serbsku rěc njejo žednje wuknuł, změjo nejskerjej z cytanim mjenjow wobuzu. Togodla namakajo se how pomoc.

Pokazki za wědomnostniki

Toś ta datowa banka jo prototyp informaciskego mediuma k serbskim mjenjam, kótaryž se měri pśedewšym na zajmce zwenka wědomnosći. Wóna jo stakim na lažke rozměśe wótglědana. Ako referenca za wědomnostne slěźenja se njegóźi – wšojadno, lěc na mjenjowědnem abo na drugich pólach. To se wě, až teke wědomnostnik, kótaryž njejo z mjenjowědu derje wopóznaty, smějo tu datowu banku ako prědne žrědło informacijow weto wužywaś. Ale k citěrowanju góźi se jano fachowa literatura, kótaraž jo za wětšy źěł pśi jadnotliwych mjenjowych artiklach wumjenjona.

Dla lažčejšego rozměśa njejo móžno se w mjenjowych artikelach wjelim aspektam nadrobnje pśiwobrośiś. Wót wózjawjenja žednych dalšnych móžnosćow rozkłaźenja někotarych mjenjow smy musali wótstupiś, rowno tak wót diskusije mjazy wšakimi slěźaŕskimi měnjenjami a wót pśedstajenja jadnotliwych mjenjow w konteksće cełosłowjańskeje onymije. Njewózjawjone wóstanu teke historiske dokłady, pśeto wóni by se musali – glědajucy na krejz wužywarjow – wósebnje komentěrowaś. To by wjadło k tomu, až artikele by hyšći wobšyrnjejše byli – pśez to trjebne kontekstualizěrowanje ga su wóni južo dłujke dosć. Wušej togo njedej ten mjenjowy portal śišćanu literaturu narownaś, ale ju luźam pśed wócy stajiś a jich wuskoboźiś, aby za njeju ruku wustrěli.

Což něnto felujo, móžo se snaź we pśichoźe hyšći dopołniś. To buźo tako južo dlejšy cas traś, nježlic serbske mjenja (resp. mjenja serbskego póchada) budu móc se tudy połnje prezentěrowaś. Modularna struktura rozkłaźenjow, kótaruž smy za ten portal wuwili, jo tako eksperiment, a togodla musy se hyšći wobcakaś, lěc buźo trjeba pśeměnjenja wuwjasć. Nejpjerwjej źo pak wó to, aby powšykny zajm spokojli na tom, což lud ako „wóznam“ mjenja rozmějo, rownož we wědomnostnem zmysle jo wóznam mjenja něco drugego.

Toś ten portal njejo podium za nowe ideje k rozkłaźenju mjenjow. Tuchylu źo how jano wó to, aby zespominali staw wěźenja we publicěrowanej literaturje. Pśeto wóno by jano k zamólenjam a njewěstosći wjadło, gaby cytarjam se tudy póstajiło něco, což w literaturje njejo namakanjeju (by-li něcht tam póglědnuł). Wóni njeby sebje žedneje rady wěźeli, se pšašajucy: Co ga něnt, co jo něnto pšawje? Glědajucy na nowe pśemyslenja dej se how nejpjerwjej pokazaś na etablěrowane drogi publicěrowanja a nutśikowny wědomnostny diskurs. Akle pó takem pśerozgranjanju mógali se pó pótrjebje toś te boki pśeźěłaś.

Glědajucy na cilowy publikum musy wšake se hynacej cyniś. Až fachowe terminuse kaž leksem, antroponym atd. how njesłušaju, to dejało wšyknym wědobne byś. Na zjadnorjony part wujźomy z togo, až sedlišćowe mjenja (za wětšy źěł) su nastali we staroserbskej rěcnej wokolnosći, familijowe mjenja pak we dolnoserbskej (dalšne rozkłaźenja k tomu how). Zakładne principy etymologiskego rozkłaźenja sedlišćowych mjenjow se rowno tak wopišu kaž teke nejwažnjejše konwencije za pisanje staroserbskich etymonow a wobchadanje z dolnoserbskeju ortografiju. Wažna jo pśi tom krotkosć teksta, pśeto chtož pyta napněty za někakim mjenim, ten wopóznajo se z pśidatnym tekstom snaź jano tencas, gaž ten samy njejo pśeliš dłujki.

Wjele argumentacijow jo dla lažčejšego rozměśa zjadnorjonych. Młogi raz jo wobchadna rěc pśistym wužytnjejša. Pśi źěle na tom projekśe smy nazgónili, až wótergi jo śěžko namakaś formulacije, kótarež su k takemu wótglědanju gódne. Te artikele njejsu wordowali spěšnje a mimo wobmyslenja spisane. Móžo byś, až wšake buźo musaś se hyšći modificěrowaś – my buźomy w pózdźejšem casu reakcije wužywarjow analyzěrowaś.

Wóznam mjenja

Co dej se ze słowom „wóznam” rozměś, to jo śěžke pšašanje. K tomu eksistěrujo naglědna licba wědomnostnych knigłow a dajo wšake měnjenja. Naslědku jo to wěc filozofije, kak luźe z pomocu rěcy z indiwiduelnymi objektami wobchadaju. Za wětšy źěł powěda se wót wšakich wóznamow. „Leksikaliski wóznam“ měni etymologiju (póśěgujo se stakim na twórjenje a nastaśe mjenjow), „aktualny wóznam” abo „indiwiduelny wóznam mjenja” wopśimjejo skerjej myslenja a cuśa, kótarež se zbuźiju we głowje powědarja, gaž to mě se wugronijo. Na pśikład: Mě Rogow / Horno stoj za wjas, kótaraž jo pó dłujkich rozestajenjach wordowała wóttergana. Z drugimi mjenjami su zwězane dopomnjeśa: sympatiske abo njesympatiske luźe, městnosć prědneje lubosći, grozna njegluka atd. Take asociacije su za wětšy źěł měnjone, gaž w mjenjowěźe jo to grono wót „wóznama”.

Modularna struktura

Za rěcne zjawjenja, kótarež graju rolu pśi wětšej licbje mjenjow, su se specielne tekstowe kamuški formulěrowali. Take module dajo mjazy drugim za jadnotliwe kóńcne elementy (sufikse), za někotare wěcne kupki (na pśikład mjenja z pomjenjenjow zwěrjetow) abo za powšykne charakteristika pomjenjenjow. Rozkłaźenje kuždego jadnotliwego mjenja jo zwětšego zestajane z tekstowych kamuškow, kótarež su za to mě relewantne. Pśez to nastanu wobšyrne mjenjowe artikle ze stringentnymi rozjasnjenjami k lažkemu rozměśu, kótarež by za śišćany leksikon pśedłujke byli.

Toś ta struktura mjenjowych artikelow njejo dotychměst za cytarja widobnje wóznamjenjona. Wóna pak se pokažo we tom, až pśi wšakich mjenjach budu wužywarje te same sady cytaś. We pśichoźe mógli te struktury teke widobne wucyniś. Z togo by wužywarje wuznali, až mjenja njejsu jadno wót drugego njewótwisne, ale až su z drugimi pśez jadnaku wašnju pomjenjenja zwězane.

Principy rozkładowanja mjenjow

Pśi rozkładowanju mjenjow njesmějoš wót źinsajšnych pisnych formow wujś. Rěc (njejo-li pśez leksikony kaž DNW abo Duden wustajona a kodificěrowana), pśeměnja se permanentnje, a to jo wina, až źinsajšna serbska rěc a „wusokonimšćina“ stej kradu hynakšej ako staroserbšćina a stara wusokonimšćina. Zrownju z rěcu pśeměnjaju se teke mjenja. Jich źinsajšne pisanje móžo nas kradu toriś a na njepšawu drogu spóraś. Togodla musymy wopytaś wuslěźiś, kak su mjenja něga zněli – šym jěsnjej, šym lěpjej. Za to se trjebaju pisne žrědła, tak stare ak móžno, kótarež take dokłady mjenjow wopśimjeju. Ale bóžko, za nejstaršy cas su take žrědła wjelgin rědke. Za wětšy źěł mjenjow namakaju se prědne dokłady akle ze 14. abo 15. stolěśa, změstymi hyšći pózdźej. Mjenja, kótarež su južo we 9. abo 11. stolěśu nastali, su pak se tuchylu radnje pśeměnili – mjenja, kótarež zaprědka w serbskej rěcy su nastali, su se teke wót nimskich luźi w nimskej rěcy nałožowali. Pśez to jo se pśeměniło teke jich wugronjenje, a akle pó tom pśeformowanju su wóni wordowali prědny raz napisane. Stakim njamóžomy we wjelich padach zachopne zněśe mjenja we casu nastaśa kradu wuzgóniś, a na pśikład wóstanjo njewěste, lěc dane městne mě jo se stwóriło z wósobowego mjenja abo z wěcownika (we wuconej rěcy: z apelatiwa). Pśez to jo rozkładowanje mjenjow schylami śěžke a póderbi na kuždy part intensiwnego slěźenja.

Rěcna rekonstrukcija

W źinsajšnem casu mamy wětšy źěł z norměrowanymi pisnymi rěcami cyniś. Ale zapšawym su rěcy žywe a pśeměnjaju se permanentnje, a to sami wót se, pśez stawne nałožowanje. Gaž coš rozkłasć mjenja, kótarež su nastali w ranem abo wusokem srjejźowěku, ga musy se to na zakłaźe tencasneje rěcy staś.

To pak jo śěžko, dla tog až ta tencasna rěc njejo direktnje wopóznanjona, a akle dificilne slěźenja su trjebne, aby sebje pśedstajili, kaka jo wóna napšawdu była. Nejcesćej su pśi tom źinsajšne nacionalne rěcy wordowali projicěrowane do zachadnosći – pólska rěc jo stakim nastała ze staropólskeje rěcy, nimska ze staronimskeje, dolnonimska ze starosakskeje rěcy (to jo jano zjadnorjone glědanje!). Teke za serbsku rěc dajo tu projekciju: How jo to grono wót staroserbskeje rěcy. To jo pomjenjenje za srjejźowěkowu słowjańsku rěc na teritoriumje, kótaryž dosega mjenjej abo wěcej až k Solawje a Flemingoju.

„Staroserbska rěc“ jo w mjenjowěźe kradu rozšyrjone źěłowe pomjenjenje, aby tu regionalnu słowjańsku rěc mógli někak pomjeniś. Z nim pak njejo měnjone, až pjerwjej jo eksistěrował staroserbski „lud”! Kake towarišnostne wobstojnosći su tencas byli, za kogo su luźe se tencas naglědali, kake su se culi, to jo ceło druge pšašanje, na kótarež jo śěžko wótegroniś. Wóno pak njejo k wěrjenju, až wóni su měli „staroserbsku” identitu.

Hyšći w 9. stolěśu, stakim w casu, źož jo we Łužycy wjelika licba sedlišćow a jich mjenjow nastała, jo eksistěrowała zapšawym jano jadna, pśisamem jadnaka słowjańska rěc. Což jeje wuwiśe nastupa, dajo se rěd někotarych stadiumow wuwiśa rekonstruěrowaś, kaž na pśikład prasłowjańska rěc, zgromadna słowjańska rěc, praserbska rěc, staroserbska rěc. Ten system pak njejo pšosty, ale wón se we wědomnosći zas a zas dalej wuwija a diskutěrujo. Wušej togo mamy pśemało žrědłow, aby mógli wšykne mjenja do takeje skale zarědowaś.

We wjelich padach zda se wěcej praktiske a dosegajuce, nastaśe mjenja na mjenjej diferencěrowanu wašnju pśedstajiś. Rownož rozrědowanje do „starodolnoserbšćiny“ a „starogórnoserbšćiny“ jo historiskemu wuwiśu rěcy bliše, ga pśi wujasnjenju městnych a sedlišćowych mjenjow, kótarež su nastali wětšy part w ranem a wusokem srjejźowěku, comy w toś tom portalu weto wóstaś pśi pomjenjenju „staroserbski“. Tak se póstupujo teke we wětšem źěłu mjenjowědneje literatury. Familijowe mjenja su napśeśiwo tomu nastali akle pózdźej, w nowowěku. Stakim móžomy z togo wujś, až jich zakład jo skrotkim a słodkim „dolnoserbski”.

Pisne konwencije

* – rekonstruěrowane formy, kótarež njejsu direktnje pisnje wopóznanjone (staroserbske městne mjenja su pśisamem pśecej rekonstruěrowane!). Glědajśo: znamje * jo za wugrono irelewantne.

_ – z pódsmužku su wóznamjenjone městna, źož stoj wokal, kótaryž njedajo se kradu wuzgóniś. Lěc jo na tom městnje zaprědka stojał zuk e, i abo drugi wokal, njejo z pisnych žrědłow wuznaś. Pó tradiciji nałožujo se w mjenjowěźe za to wězawka (krotka smužka) – město *Bron_k pišo se *Bron-k abo teke *BronVk („V” stoj za „Vokal”). Pódsmužka symbolizěrujo pak tu šćerbinu lěpjej.