Wokale (samozuki)
Rowno až dajo zakładne rozdźělenje zukow do konsonantow a wokalow, móžo se artikulatoriske wopisanje wokalow we zakładnych cerach pśizamknuś tomu konsonantow.
Artikulacija wokalow stawa se mimo twórjenja wuscyny w gubnej abo gjaršyjnej jamje. To móžo se naglědaś ako jich wašnja artikulacije.
Wšykne wokale maju głosowy zuk. Nješumjenje a głosowy zuk wupokazuju wokale ako źěł klase sonorantow.
We gjardle producěrowany zuk se pśez połoženje artikulěrujucych organow w gubnej a nosowej jamje mócnje změnja. Głownu rolu grajo pśi tom połoženje jězyka, wažnu rolu grajo pak teke wukulowaśenje gubowu.
Kwalita wokalow
Kwalita wokalow póstaja se rozsudnje pśez to, źo lažy nejwušy dypk kśebjata jězyka. Kśebjat jězyka jo primarny artikulěrujucy organ (...). Ako głowne směry pógibowanja jězyka wobglěduju se te na horicontalnej (doprědka-naslědk) a te na wertikalnej (górjej-dołoj) rowninje.
Stopjeń wótwórjenja
Gaž jězyk se zwiga k zwjerchnemu crjonoju, groni se nastawajucemu wokaloju zawrěty abo wusoki wokal. (...) Zniža se jězyk k spódnemu crjonoju a ze spódnym crjonom, wótcynijo se guba. Nastawa wótwórjony abo niski wokal (...). Mjazy zawrětymi a wótwórjonymi wokalami rozeznawaju se mjazystopnje ako połzawrěte abo połwótwórjone.
K zawrětym resp. wusokim wokalam lice w dolnoserbšćinje [i], [ɨ] a [u]. Jadnučki wótwórjony (niski) wokal w dolnoserbšćinje jo [a].
Prězne a slězne wokale
Pógibujo se jězyk w gubnej jamje doprědka, powěda se wó prěznem wokalu. (...) Pśi pógibowanju jězyka naslědk nastawa slězny wokal.
K prěznym wokalam dolnoserbšćiny słušaju [i], [e], [ɛ] a [ɪ]. [a] jo w dolnoserbšćinje centralny wokal (Starosta 1999, b. 15), rowno tak ako [ɨ]. Slězne wokale su w dolnoserbšćinje [u], [ʊ], [o] a [ɔ].
Mjazy styrimi ekstremnymi połoženjami jězyka (wusoko-nisko, prězy-slězy) rozpina se tak pomjenjony wokalowy styrirog. (...) Kuždy scełego móžny wokal ma wótpowědnje swójej poziciji jězyka jadno městno we wokalowem styrirogu. Kwality wokalow, kótarež mógu se pó IPA rozeznawaś, wupołnjuju ceły wokalowy rum.
Glědaj teke: Internationales Phonetisches Alphabet.
Wokale dolnoserbšćiny mógu se ako slědujo klasificěrowaś a we wokalowem styrirogu placěrowaś:
| Glědajucy na połoženje jězyka: prězy-slězy / Glědajucy na stopjeń wótwórjenja gubneje jamy (resp. połoženje jězykowego kśebjata: wusoko–nisko) | prězny | pśisamem prězny | centralny | pśisamem slězny | slězny |
|---|---|---|---|---|---|
| zawrěty (wusoki) | [i] | [ɨ] | [u] | ||
| pśisamem zawrěty (pśisamem wusoki) | [ɪ] | [ʊ] | |||
| połzawrěty (połwusoki) | [e] | [o] | |||
| połwótwórjony (połniski) | [ɛ] | [ɔ] | |||
| wótwórjony (niski) | [a] |
Zuk [ʊ] wužywa se w dolnoserbšćinje jano ako jadna z wariantow wugronjenja ‹ó›.
Wukulowaśenje gubowu
Pódla połoženja jězyka grajo wukulowaśenje gubowu rozsuźecu rolu pśi artikulaciji słow. Wukulowaśenje gubowu wóznamjenijo, až guba se tšochu dalej zacynijo a prězny źěł gubneje jamy se zwuscyjo.
W dolnoserbšćinje njedajo pórik pśiznamjenjow wukulowaśony : njewukulowaśony. K wukulowaśonym wokalam słušaju [u], [o], [ɔ] a [ʊ] (warianta wugronjenja ‹ó›). Wóni njamaju žedne njewukulowaśone wótpowědniki. Wšykne druge wokale dolnoserbšćiny su njewukulowaśone a jim njewótpowěduju žedne wukulowaśone.
Dłujkosć wokalow
W dolnoserbskej rěcy njewugranjaju se wokale w normalnem paźe dłujke. Dłujkosć wokalow jo zasadnje njerelewantna. Dłujke wokale pśi wugronjenju indigenych dolnoserbskich słow (na pś. *[jaːjɔ] město [jajɔ]: jajo) njewótpowěduju ortoepiskej normje a zacuwaju se w młogich padach ako mólece.
Dłujke wokale mógu wšak wustupowaś w cuzych słowach a póžyconkach. Pśir. kaki (kaki wón jo) a kaki ‘płod’ (cuze słowo).
Wěcej wó tej temje na wótpowědnem boce Wikipedije (nimski).