Rozdźěle mjazy pisanim a wugronjenim

Zadora pśi wuknjenju rěcow su rozdźěle mjazy pismom a wugronjenim. Na jadnom boce mógu se samske pismiki a pismikowe wězby we wótpowědnych rěcach na wšaku wašnju wugranjaś (gl. Pismik a zuk). Na drugem boce mamy wótergi teke we wobłuku jadneje rěcy wótchylenja. To pśitrjefijo teke za dolnoserbsku rěc. Dokradnjejše wujasnjenja se namakaju we wopisanju jadnotliwych pismikow. How se pokazujo jano na nejwažnjejše rozdźěle.

Njewugronjone (»nime«) pismiki

W dolnoserbskej rěcy se pismiki we wěstych pozicijach (nejcesćej z historiskich pśicynow) drje pišu, ale pśi powědanju njerealizěruju. Nime wóstanu:

‹g› w słowje gdy a swójich wótwóźenjach, kenž z gdy- se zachopiju: gdy, gdygano
‹h› w kuždej poziciji: how, hyšći, zhandaś
‹j›:
- pó wokalu a rownocasnje pśed ‹i›: stajiś, niceji, zmijica
- pó ‹i› w zacynjonej złožce (ako źěł diftonga): junij, kij
‹ł›:
- pó obstruentach we wuzuku słowa: zmysł, pjakł, knigł
- pśed obstruentami w zazuku słowa: łdgaś, łžycka
- pó ‹m›: młodosć, młośiś, młyn
‹p› w zazuku pśed ‹c› (nic: ‹ch›) a ‹t›: pcołka, ptašack
‹r› pśed ‹dž›: rdžaś se, zemjerdžanje
‹t› pśed ‹c›, ‹č›, ‹t›, ‹tš›, ‹tś›: skrotcony, wóttšachotnjenje, wóttam
‹w›:
- w zazuku słowa pśed konsonantom (nic pśed ‹j›): wron, wšykno, wześ
- w zazuku morfema pśed wokaloma ‹o›, ‹u› (z wuwześim pozicije pśed -oł-, nic pak, gaž jadna se pla wo- pśed -ł wó prefiks wo-): woglědaś, dowokoła, wusoki, wołamowaś (wo- = prefiks, ale: woł, wołaś).

Njewobznamjenjona palatalizacija

Palatalizacija konsonantow njejo w dolnoserbskej rěcy na jadnaku wašnju wobznamjenjona. We wšakich pozicijach se wóna njewóznamjenijo, což móžo lažko k twardemu – wopacnemu – wugronjenju wjasć. Njewobznamjenjone, ale weto měke su:

wšykne konsonanty pśed wokaloma ‹ě› a ‹i›
‹g› a ‹k› w dolnoserbskem indigenem słowoskłaźe pśed ‹e›
‹l› w dolnoserbskem indigenem słowoskłaźe pśed ‹e›, gaž wóno se realizěrujo ako [ɛ]
‹l› fakultatiwnje we wšych dalšnych pozicijach
pó źělach ‹r› pśed konsonantami (płaśi jano za teksty, kótarež su pśed 2019 nastali, pśir. k tomu změny pšawopisnych pšawidłow: Pismik ŕ).

Gl. teke: Palatalizacija, Ortografiske wóznamjenjenje měkosći, Rozeznawanje twardy : měki.

Asimilacija a zgubjenje spiwnosći we wuzuku

Ako rozdźěl mjazy wugronjenim a pismom mógali teke wuslědki asimilacije a zgubjenja spiwnosći we wuzuku wiźeś. We wobyma padoma źo wó kontekst (wokolinu), w kótaremž zuk se realizěrujo. Pśed njespiwnymi obstruentami budu w dolnoserbskej rěcy na pśikład spiwne obstruenty njespiwne a nawopak, pśir. wucba (z [d͡z] město [t͡s]), razka (z [s] město [z]).

Pśi zgubjenju spiwnosći we wuzuku zgubiju spiwne obstruenty w absolutnem wuzuku swóju spiwnosć. Stakim se wugranja ‹d› na kóńcu słowa gad ako [t]: [gat]. Słowo toś klincy rowno tak ako słowo gat (pśir. gad a gat). Stoj-lic pak we flektěrowanej (skłonjowanej) formje ‹d› pśed wokalom, na pś. gada, pón spiwnje se wugranja: gada. Zgubjenje spiwnosći we wuzuku mamy pśipódla gronjone teke w nimšćinje, pśir. Rad – [raːt].

Wěcej wó tom: Asimilacija (pśipódobnjenje zukow), Zgubjenje spiwnosći we wuzuku.