Dłujkosć wokalow

W indigenych dolnoserbskich słowach njewugranjaju se wokale w normalnem paźe dłujke. Dłujkosć wokalow jo zasadnje njerelewantna. Wužywanje dłujkich wokalow pśi wugronjenju indigenych dolnoserbskich słow (na pś. *[jaːjɔ] město [jajɔ]: jajo) zacuwa se w młogich padach ako mólece a njewótpowědujo ortoepiskej normje.

Dłujke wokale wustupuju w normalnem paźe jano w cuzych słowach a póžyconkach. Pśir. kaki (kaki wón jo) a kaki ‘płod’ (cuze słowo).

Rozdźěle pśi wugronjenju wokalow

Někotare wokale se wugranjaju w dolnoserbskej rěcy hynac nježli w nimšćinje. To pśitrjefijo pśedewšym na slědujuce:

• ‹y› – žednje se njewugranja ako wukulowaśone [ʏ] (gl. bok nimskorěcneje Wikipedije wó zuku), ale pśecej se realizěrujo ako [ɨ]: ryby.
• ‹u› – žednje se njewugranja ako [ʊ] (gl. bok nimskorěcneje Wikipedije wó zuku), ale pśecej se realizěrujo ako [u]: lutk.
• ‹i› – žednje se njerealizěrujo ako [ɪ] (gl. bok nimskorěcneje Wikipedije wó zuku), ale pśecej se realizěrujo ako [i]: towaristwo.

Dla grafiskeje pódobnosći na nimske ö wugranja se ‹ó› cesto wopacnje ako [ɵ] (gl. bok nimskorěcneje Wikipedije wó zuku), [œ] (gl. bok nimskorěcneje Wikipedije wó zuku) abo [ø] (gl. bok nimskorěcneje Wikipedije wó zuku). Togo dejali se wobinuś. Pšawe jo wugronjenje ako [ɛ], [ɨ] resp. [ʊ] (pśir. wopisanje pismika): bósy, bósy, bósy.

Žedno zaknyknjenje w dolnoserbšćinje

W standardnej dolnoserbšćinje njewužywa se tak pómjenjone zaknyknjenje (Knacklaut, gl. bok nimskorěcneje Wikipedije wó zuku). Słowa, kótarež se zachopiju z wokalom (resp. z nimym ‹h› abo ‹w› pśed wokalom), maju w zazuku měki zachopk: ako, hajckaś, hyšći, wobaliś, wuglaŕ.

Aby se znaglědnił rozdźěl mjazy wugronjenim ze zaknyknjenim (nimski typ) a bźez njogo (serbski typ) stajiju se how warianty nimskich słow aber, ohne a und we wobyma wugronjenjoma pódla se: aber (ze zaknyknjenim) – aber (mimo zaknyknjenja), ohne (ze zaknyknjenim) – ohne (mimo zaknyknjenja), und (ze zaknyknjenim) – und (mimo zaknyknjenja).

Gl. teke: wugronjenje ‹h› a ‹w› w zazuku pśed wokalom.

Palatalizěrowanje pśed ‹ě›, ‹i›, ‹e›

Pśi wugronjenju pismikowu ‹ě› a ‹i› dej se na to źiwaś, až wugranja se pśedchadny konsonant pśecej palatalizěrowany – pótakem měki (na pś. běły, lěpšy, městko, nět, grěch, biś, nimski, ricaś, pilnosć). Njemaminorěcne realizěruju pismik ‹ě› cesto wopacnje ako [e] abo [e][ɪ̯] a pismik ‹i› ako [ɪ], bźez palatalizacije pśedchadnego konsonanta.

‹g›, ‹k›, ‹l› se wugranjaju pśed ‹e› pśecej palatalizěrowane (měke, na pś. gercyk, keŕcyk, leśeś).

Gl. teke: Palatalizacija, Ortografiske wóznamjenjenje měkosći.

Hyperkorektna palatalizacija pśed ‹ó›

Pismik ‹ó› móžo se rowno tak ako pismik ‹e› ako [ɛ] abo [e] realizěrowaś. Mjaztym pak až ‹g› a ‹k› se pśed ‹e› měkej wugranjatej, wóstanjotej pśed ‹ó› pśecej twardej. Měke wugronjenje ‹g›, ‹k› pśed ‹ó› ako [gʲ], [kʲ] město [g], [k] njejo korektne, pśir. gólcyk a gercyk, kórc a sekerc.

Gl. teke: Palatalizacija, Ortografiske wóznamjenjenje měkosći.

‹k›, ‹p›, ‹t› wugranjaju se bźez aspiracije

Z pismikami ‹k›, ‹p›, ‹t› wobznamjenjone obstruenty wugranjaju se w dolnoserbskej rěcy bźez aspiracije: [k] (kacka), [p] (papa), [t] (takotaś). W nimšćinje mamy na drugem boce cesto aspirěrowane wugronjenje ako [kʰ], [pʰ], [tʰ]. Za dolnoserbsku standardnu rěc jo to wugronjenje njekorektne.

Rozdźěle pśi asimilaciji

W nimšćinje rowno tak ako w serbšćinje mamy někotare asimilaciske fenomeny. Wóni pak se wustatkuju we wobyma rěcoma na wšaki part. W nimšćinje na pśikład realizěrujo se slěd ‹s›‹b› (na pś. w słowje Ausbau) ako [s][p]. Wobej konsonanta stej njespiwnej. W serbskej rěcy pak se realizěrujo kombinacija ‹s›‹b› (na pś. w słowje pšosba) ako [z][b]: zapšosba. W nimskej rěcy wustatkujo to njespiwne ‹s›, až wugranja se slědujuce (spócetnje spiwne) ‹b› njespiwne. W serbšćinje pak to slědujuce spiwne ‹b› wustatkujo, až to pśedchadne ‹s› se wugranja spiwne. Rowno tak ako ‹b› wustatkuju se w serbskej rěcy teke ‹d›, ‹g›, ‹z›, ‹ž›, ‹ź› na pśedchadne pismiki, pśir. anekdota, wótglěd, wótzabyś, wótžariś se, Jezusźiśetko. We wšyknych tych padach se změnijo spócetnje njespiwny pśedchadny konsonant na spiwny.

Nawopak wustatkuju se njespiwne obstruenty tak, až wugranjaju se spiwne obstruenty pśed nimi njespiwne: słabšy, gładki, nałogstwo, razka, lažko, raźcowka.

We wuzuku pak zgubiju spiwne obstruenty we wobyma rěcoma swóju spiwnosć. W dolnoserbskej rěcy su to ‹b›, ‹d›, ‹g›, ‹z›, ‹ž›, ‹ź›: grab, głod, dług, wobraz, juž, gruź.

Gl. teke: Asimilacija (pśipódobnjenje zukow), Rozeznawanje spiwny : njespiwny.

Wugronjenje ‹w›

Hynac ako w nimšćinje njewugranja se w indigenem słowoskłaźe ‹w› (a teke ‹ł›) žednje labiodentalnje ako [v]. Korektne wugronjenje wótwisujo wót pozicije, nejcesćej jo to [w]: ławka, twarog, płony. W někotarych pozicijach jo ‹w› (a teke ‹ł›) nime: wob, wuś, wšykno, łžycka. Wugronjenje [v] jo jano we wupóžycenjach (pódla [w]) móžne: grawěrowaś.

Wugronjenje ‹š›, ‹ś› a ‹ž›, ‹ź›

Nimska rěc njerozeznawa mjazy twardymi a měkimi sycawkami. Wušej togo njenamakajomy w indigenych nimskich słowach žeden spiwny wótpowědnik za sch ([ʃ]). W dolnoserbskej rěcy pak rozeznawamy jasnje ‹š›, ‹ś›, ‹ž›, ‹ź›: ‹š›, ‹ž› se wugranjatej twardo ([ʂ] resp. [ʐ]), ‹ś›, ‹ź› pak měko ([ɕ] resp. [ʑ]). Pśi tom wugranjatej se ‹š›, ‹ś› njespiwnej, ‹ž›, ‹ź› pak spiwnej. Wjele njemaminorěcnych njerozeznawa mjazy ‹š› a ‹ś› resp. ‹ž› a ‹ź›, ale wugranja město togo neutralne [ʃ] resp. [ʒ] (gl. bok nimskorěcneje Wikipedije wó zuku). Pla někotarych w ekstremnem paźe samo wšykne styri zuki gromadu padnu na [ʃ]. Woboje dejało se na kuždy pad wobejś, rozdźěl mjazy [ʂ], [ɕ] a [ʐ], [ʑ] rozeznawa słowny wóznam, pśir. rože (kwětki) a roźe (prez. 3. wós. pl. wót roźiś), naś (zele) a naš (pronomen) resp. šariś (tšašyś) und žariś (pjenjeze njewudaś), źěło (wugbanje) a śěło (wumarlik). W słowje słušaś słyšymy zasobu [s], [ʂ] a [ɕ]: słušaś, w słowje zeźaržany – [z], [ʑ] a [ʐ]: zeźaržany.

Gl. teke: Rozeznawanje twardy : měki, Rozeznawanje spiwny : njespiwny.